Nhân dịp sắp chiếu Hunger Games, tôi đọc cuốn sách mà ngày xưa tôi đã bắt đầu đọc nhưng bỏ dở là Battle Royale. Trừ trường hợp chưa từng nghe tới phim Battle Royale, tôi tin là bất cứ ai xem xong hay đọc xong Hunger Games đều sẽ nghĩ tới phim này. Dẫu thế, chính tôi cũng chưa được xem Hunger Games bởi vì nó chưa công chiếu, nên tôi chỉ có thể so sánh hai cuốn sách với nhau. Hunger Games có ba phần (Hunger Games, Catching Fire và Mockingjay). Trong đó, mockingjay là một sinh vật hoàn được tác giả hư cấu (Con này được bạn dịch cuốn Hunger Games – Đấu trường sinh tử
dịch là con chim húng nhại. Sách đã xuất bản ở Việt Nam nên tôi cũng sẽ
dùng luôn từ đó, bởi vì nó rất hay). Sự thành công của bộ ba Hunger Games ở nước Mỹ cũng dữ dội như Battle Royale ở nước Nhật. Tất nhiên, ở VN thì cả hai cuốn đều không mấy được chú ý, một phần vì Battle Royale chưa được dịch ra tiếng Việt, một phần vì chúng thiếu sự “nhẹ nhàng, tình cảm, không nhức đầu”- thứ mà đa số người VN ưa đọc.
Phim Battle Royale là một bộ
phim chuyển thể rất tốt, tôi nghĩ chính nó mới tạo nên tiếng tăm ở tầm
thế giới cho cuốn sách. Tuy nhiên, như bất cứ một tác phẩm chuyển thể
nào, nó không bao giờ cho thấy được trọn vẹn những gì nhà văn muốn nói.
Phim thường thì sến hơn, tích cực hơn và bỏ qua các nhân vật phụ. Dẫu
thế, bộ phim đã mang tới cho người xem điều quan trọng mà cuốn sách
không có: ông thầy giáo (do Takeshi Kitano đóng). Nhân vật đó mang tới
cho người xem nhiều suy nghĩ, đẩy tình huống lên căng thẳng, đẩy tính
chính trị xuống thấp và gây ra cả tiếng cười (điều mà cuốn sách hoàn
toàn thiếu vắng).
Dù sao đi nữa, tôi lại lạc đề. Vì tôi
đang định nói về hai cuốn sách được viết ở hai đất nước (có thể nói là
đang giàu mạnh nhất thế giới) và một chút về tôi, một người sống ở đất
nước thuộc hàng bét này. Tôi thấy hầu hết (hay là tất cả) – các tác phẩm
văn học ở Việt Nam thích nói về hiện tại và quá khứ. Trong khi đó, các
tác phẩm (dù để giải trí) ở nhiều nước đã bắt đầu viết nhiều về tương
lai (và phim cũng vậy), họ bắt đầu tính tới những bước tiếp theo của
nhân loại, trong khi chúng ta vẫn kẹt lại ở đây. Dẫu thế, tôi nghĩ bất
cứ ông thầy giáo dạy lý luận văn học nào cũng sẽ nói, dù nói tới quá khứ
hay tương lai, thì đích đến của văn chương luôn là hiện tại. OK.
Quay lại với hai tác phẩm cụ thể. Hunger Games và Battle Royale có nhiều điểm giống nhau.
- Chúng đều lấy bối cảnh ở một thì tương lai không xác định (hoặc ít nhất là chưa từng xảy ra trong thực tế).
- Chính phủ trong cả hai cuốn sách đều độc tài. Dẫu thế, người Nhật có lẽ không có từ phân biệt đối xử hay đói khổ trong từ điển, nên hoàn cảnh sống của các nhân vật
trong sách rất no đủ, sung túc. Shuya Nanahara, nhân vật chính trong
truyện mồ côi cha mẹ, nhưng được nuôi trong một cô nhi viện tốt đẹp và
chăm sóc tử tế (thế mới thấy cái gọi là độc tài trong tưởng tượng của
Nhật cũng có khác nước khác đôi chút). Trên thực tế, đời sống trong Battle Royale
chẳng khác gì đời sống trong các truyện tuổi teen của Nhật: lớp học có
ngôi sao, có phe phái, có băng đảng, có yêu đương, có thư tình, có bắt
nạt…
Trong khi đó, Hunger Games vẽ ra
một cảnh giống với nhiều đất nước trong thực tế hơn. Khoảng thời gian
trong truyện là khi Bắc Mỹ đã hoàn toàn sụp đổ, và một đất nước tên là
Panem được thành lập. Đất nước có 12 quận (từng có quận thứ 13, nhưng nó
đã bị gạch tên khỏi danh sách) và một thủ đô tên là Capitol. Mỗi quận
có một nhiệm vụ, lao động, sản xuất và chuyển mọi thứ họ làm được về
Capitol. Trừ Capitol (và có thể là quận 1, 2), người dân các quận sống
trong cảnh bần hàn, khổ cực và bị tước đi mọi quyền tự do.
- Và, chính yếu nhất trong cả hai cuốn
sách, là nhân vật chính đều phải trải qua một cuộc chơi chém giết. Lớp
học của Shuya được chọn cho Battle Royale Act. Cả lớp được dồn lên một
hòn đảo, tròng cái vòng vừa là máy theo dõi, vừa là mìn lên cổ. Chúng
buộc phải giết những đứa khác trong lớp cho đến khi chỉ một đứa sống
sót. Kẻ sống sót cuối cùng sẽ được nhà nước chu cấp tới mãn kiếp và trở
thành anh hùng.
Còn trong Hunger Games, sau một
cuộc nổi dậy của 13 quận, những kẻ độc tài ở Capitol bày ra Hunger
Games. Hàng năm, mỗi quận sẽ có hai đứa trẻ, một trai một gái, bị chọn
theo cách bốc thăm ngẫu nhiên buộc phải tham gia vào trò chơi này. Luật
chơi cũng như vậy, chúng phải giết nhau cho tới khi chỉ còn một kẻ duy
nhất sống sót. Kẻ đó sẽ được nhà nước nuôi như hoàng đế, sống trong làng
Victory, và quận của kẻ đó sẽ được tăng thêm phần lương thực để họ được
ăn no cả năm.
Nếu chỉ xét tới tập 1 của Hunger Games,
thì cuộc chiến của cuốn sách Mỹ đỡ tàn bạo hơn cuốn sách Nhật. Vì dù
sao, Katniss – nhân vật chính, người kể chuyện – phải đối mặt và chém
giết những kẻ mà cô ta không quen biết. Trong khi đó, với Battle Royale, các nhân vật buộc phải chống lại chính bạn bè mình, những kẻ không những ở gần họ nhiều năm, mà còn hiểu rõ họ nữa.
- Hunger Games và Battle Royale
đều kể về một đôi trẻ nọ bị cưỡng chế tham gia vào trò chơi
(Katniss-Peeta và Shuya-Noriko). Mối quan hệ của Shuya và Noriko trong
sách khác với phim và đúng kiểu thường gặp trong nhiều cuốn sách Nhật
khác. Shuya quyết tâm bảo vệ Noriko vì cô là người mà Nobu – bạn thân
của Shuya, người đã bị giết trước khi trò chơi bắt đầu – thầm yêu trộm
nhớ. Tất nhiên, là ở cả hai cuốn sách, đôi bạn đều được sống sót, và
việc họ sống cả đôi khởi đầu cho một sự phản kháng.
Thậm chí từ trước đó, Katniss và Shuya
đều là những người không “yên phận”. Katniss vì miếng cơm manh áo mà
buộc phải đi vào khu rừng cấm để săn bắn, còn Shuya thì vẫn giữ nguyên
vẻ ngoài bụi bặm của một gã mê nhạc rock, dù thứ âm nhạc này bị cấm ở
nước Greater East Asian.
Giờ thì tới sự khác nhau của hai tác phẩm.
- Hunger Games là sản phẩm của
nước Mỹ, ở nước Mỹ, cái gì cũng có thể là câu chuyện của truyền thông.
Vì thế, đấu trường được truyền hình trực tiếp. Đó cũng là cách để
Capitol – những kẻ thống trị nói với đám dân bần hàn rằng: các ngươi
thấy đấy, cứ đòi nổi dậy đi, rồi chúng ta sẽ bắt con cái các ngươi phải
giết nhau để bọn tao xem giải trí.
Katniss trong Hunger Games có lẽ
có thể khiến các bạn liên tưởng tới ông Đoàn Văn Vươn đôi chút. Tất cả
những gì cô muốn làm là bảo vệ gia đình mình, mạng sống của mình, và của
người đi cùng với mình từ quận 12. Vì thế, cô đã thực hiện một hành
động nổi loạn, nhưng biết chắc là đánh vào đám truyền thông, để đảm bảo
cả hai người đều được sống sót. Tuy nhiên, chính hành động tự cứu mình
ấy lại biến cô thành biểu tượng của sự nổi dậy, thậm chí là động lực để
người dân khốn khổ dám làm điều họ vẫn sợ hãi. Cô chỉ muốn sống, nhưng
cuối cùng cô “phải” trở thành con chim húng nhại và để ở các tập sau,
nhiều người phải hy sinh mạng sống của mình để bảo vệ cô.
Bi hài kịch trong cuốn sách này nằm ở
chỗ, sở dĩ Katniss làm được việc cứu mình và Peeta là bởi cô biết những
người tổ chức trò chơi, dù tàn bạo, cũng sợ truyền thông. Những người
dân bị bóc lột và đày đọa thực sự ở các quận, dù đau xót khi thấy con em
mình bị giết, vẫn không thể cất được lên tiếng nói. Thay vào đó, chính
những kẻ sống ở Capitol, những kẻ thích có việc để xem, có chuyện để bàn
tán, có mất mát để phẫn nộ, có con bài để đánh cược, những khách hàng
thực sự của truyền thông, mới là cứu cánh cho cô. Cô phải sống, thì mới
có chuyện để chúng theo dõi tiếp. Sau đó mới là chuyện cô sống để tinh
thần cách mạng được bùng lên.
- Trong khi đó, sản phẩm của nước Nhật
cũng nói lên sự cô lập của người Nhật. Cuộc đấu Battle Royale được tổ
chức trên một hòn đảo bí mật và sẽ không ai ngoài những kẻ tổ chức và
những kẻ bị buộc phải tham gia biết được chính xác nó nằm ở đâu. Trái
lại với Hunger Games, Battle Royale dành ra rất nhiều
trang viết về đạo đức, về việc giết bạn mình có phải là một hành vi trái
với lương tâm hay không. Đấu trường trong Hunger Games là cách để chính phủ tra tấn và trấn áp những kẻ theo dõi còn đấu trường trong Battle Royale
là cách để chính phủ tra tấn những công dân trẻ, bắt chúng phải đối
diện với sự sợ hãi và bóng tối trong bản thân. Đấu trường trong Hunger Games là câu chuyện của sự đấu tranh và tồn tại thực sự, còn trong Battle Royale là chuyện bạn có đủ dũng cảm (và may mắn) để tiếp tục làm người hay không. Chính vì thế, Battle Royale
giống một bức tranh về những cuộc đấu nội tại, với sự yếu đuối, nỗi sợ
hãi, nghi ngờ trong chính mình để có thể đi tới những hành động chiến
thắng, hơn là một cuộc đấu người với người thực sự. Nhiều nhân vật trong
cuốn sách đã bàn tới chuyện cùng trốn thoát, nhưng họ không thể thực
hiện được điều đó khi nỗi sợ hãi trong chính họ còn lớn hơn sự quyết
tâm. Ba tập Hunger Games (mỗi tập hơn 300 trang) nói về chuyện
Katniss khám phá sự thật về người khác, về đời sống chính trị, xã hội,
còn cuốn sách dày 1000 trang Battle Royale nói về chuyện người ta tự khám phá chính mình.
Tôi nhớ, có lần tôi đã được đọc ở đâu đó về bộ phim Battle Royale,
nói về chuyện phim này nói lên điều gì về con người Nhật Bản. Người ta
đều biết rằng hơn bất cứ quốc gia nào, người Nhật cổ vũ cho sức mạnh cá
nhân. Cuộc chiến trong Battle Royale chính là cuộc sống thực ở
Nhật, khi một cá nhân buộc phải đối diện với những thử thách thực sự mà
họ phải quyết tâm để vượt lên, nếu không muốn bị nghiền nát. Có những
nhân vật trong Battle Royale tự sát với lý lẽ rằng họ sẽ không
giết bạn bè mình, và cũng không để cho bạn bè giết mình. Thế nhưng, nếu
nhìn vào theo một hướng khác thì họ hèn nhát, bỏ cuộc. Shuya và Noriko
đã chọn một cách khác: không giết bạn bè mình (trừ một chuyện tự vệ gây
chết người) mà vẫn sống sót. Tuy thế, sự sống của họ thực ra lại là do
công lao của Shogo Kawada, người sẵn sàng ra tay bắn giết (hoặc tự nhận
là đã bắn giết) để bảo vệ đôi chim bồ câu trong sáng. Thực ra thì, không
có cái thiện nào được yên mà sống sót, nếu không có một kẻ hi sinh đóng
vai ác hộ nó.
Nếu nói về chuyện viết lách, Hunger Games
có ưu điểm là bịa ra được khá nhiều sinh vật kỳ cục, những sinh vật,
theo câu chuyện, là những thứ vũ khí sống được Capitol tạo ra để tiêu
diệt những kẻ nổi loạn. Hình ảnh đẹp nhất, tất nhiên là húng nhại
(mockingjay), nó là sinh vật được tạo ra từ jabberjay – những con chim
biết ghi nhớ tiếng người, tạo ra để theo dõi phiến quân - và
mockingbird – con chim vốn vẫn là biểu tượng của sự lương thiện và trong
sạch. Con chim ấy chính là tinh thần không chỉ của Katniss, mà của toàn
câu chuyện trong cuốn sách, khi một sản phẩm của chiến tranh và một sản
phẩm của hòa bình tạo thành một biểu tượng của tự do.
Tuy nhiên, Battle Royale vượt
hơn hẳn về mặt chi tiết. Tôi luôn có cảm giác mọi cuốn sách Nhật đều
khiến người ta mê đắm vì các chi tiết. Chúng luôn được mô tả kỹ lưỡng,
sinh động và đầy cuốn hút. Điều buồn cười là dù Suzanna Collins cố gắng
miêu tả kỹ tính cách của từng nhân vật để tạo ra sự khác biệt, thì kết
quả đạt được của cô vẫn còn khá khiêm tốn, nhân vật của cô đại để cứ na
ná nhau. Trong khi đó, Koushun Katami dù mô tả nhiều nhân vật của mình
theo cái kiểu tâm lý chung thì lại tạo thành một dàn nhân vật độc đáo,
một người một kiểu.
Thế nhưng, tôi thích một phần trong đoạn cuối của Hunger Games,
khi Katniss nói chuyện với kẻ thù của mình và nhìn ra được một sự thật
quan trọng về toàn bộ cuộc chiến, về cái giá phải trả của việc bạn trở
thành con chim húng nhại và tự do. Trong Battle Royale, Noriko
dẫu nhất quyết không muốn chạm tay vào giết ai, cũng phải có lúc phải
cầm lấy súng để chiến đấu lại với cái ác. Tuy vậy, câu chuyện trong Hunger Games
mang rõ tính chính trị hơn, và nó nói lên chuyện thực ra mọi cuộc chiến
là như thế nào hơn là chuyện một cá nhân, hay cá thể anh hùng phải hi
sinh. Trong mọi cuộc chiến quyền lực, bạn phải “hiến tế” một phần của
mình cho cái ác, đó là việc đương nhiên.
Hài hước thay, Shuya và Noriko cuối cùng lại muốn chạy sang nước Mỹ. Mỹ – nơi là biểu tượng của tự do trong Battle Royale, cuối cùng lại là bối cảnh để Hunger Games diễn ra. Vậy nên, xét cho cùng thì ở đâu có tự do và công bằng thực sự? Việt Nam chăng? :))
Cả hai cuốn sách này, trên thực tế đều là
những sản phẩm được cho là dành cho teen. Thế nhưng, đã có lần tôi viết
trên facebook rằng Hunger Games khiến tôi nghĩ tới chính mình.
Cái gọi là tương lai đen tối của Bắc Mỹ, xem ra cũng không khác gì hiện
thực ở những nước nghèo khó, sống dưới chế độ độc tài hiện nay là bao
nhiêu. Và tôi thấy nhiều người xung quanh mình, tự xông ra đóng vai như
Katniss. Mọi cuốn sách về chuyện chiến đấu với sự độc tài (ngay cả Harry Potter
chẳng hạn), đều đi đến một đoạn kết hoành tráng khi nhân vật chính, sau
khi tuôn ra vài lời phẫn uất, hi sinh vài ba thứ, đã có cả quần chúng,
rồi đơn thân độc mã đối mặt với tên trùm bóng tối, giành chiến thắng
trong mồ hôi máu chảy. Thế nhưng, để nhân vật chính đến được tới đoạn
đó, không biết bao nhiêu nhân vật phụ phải ngã xuống, thậm chí cả quận
12 trong Hunger Games bị ném bom hủy diệt hoàn toàn. Tôi nghĩ,
sách luôn khiến chúng ta quan tâm tới số phận nhân vật chính, nhưng liệu
chúng ta có dám đóng nhân vật phụ hay không, đó mới là vấn đề.
Hôm nọ, người bạn cũ của tôi viết về chuyện Bảy viên ngọc rồng,
khi Goku muốn chống lại kẻ ác thì phải huy động sức mạnh của cả thế
giới. Tuy nhiên, thế giới này có ai biết Goku là ai, họ chẳng thèm bận
tâm. Cho đến khi thằng lực sỹ tóc xù hay khoác lác Satan gào lên: Có giơ
tay lên không thì bảo?, họ mới hồ hởi làm theo lời người anh hùng của
họ. Bạn tôi hỏi Satan giờ ở đâu. Tuy nhiên, tôi nghĩ, giả sử chúng ta
đối đầu lại với một gã ngoài hành tinh siêu cường, cái cần đầu tiên vẫn
phải là Goku. Nếu không có Goku, thì Satan có gào thét thế nào đi chăng
nữa, sức mạnh của hàng triệu người kia cũng chỉ bắn tứ phía lên trời
trong lãng phí, nếu may mắn không tự làm thương nhau. Cũng như Shuya và
Noriko cần phải có Shogo Kawada mới biết được mục đích họ được sống tiếp
là gì. Hay Katniss, cô phải cần có Haymitch (người hướng dẫn cho cô
trong các cuộc đấu), chỉ cho rằng: “Trong đấu trường, cháu cần phải biết
ai là kẻ thù thực sự.” Chưa kể như trong Battle Royale, bạn
không thể chiến thắng được kẻ thù thực sự, nếu bạn không biết cách chiến
thắng chính mình và tiêu diệt những kẻ, dù là bạn bè mình, ngăn cản
mình trên con đường lớn. Và cuối cả hai cuốn sách, khi công lý đã được
thực hiện, người ta vẫn biết rằng chẳng có cuộc chơi nào kết thúc.
“There are many worse games to play.” Những con lợn, sớm muộn, rồi cũng
đi bằng hai chân thôi.